Pojęcie asertywności

Wyrażenie „asertywność” stosunkowo długo nie było używane w języku polskim. Etymologicznie, pojęcie assertio (łac.) oznacza wyzwolenie, zwłaszcza wyzwolenie niewolnika. Człowiek asertywny to taki ktoś, kto zdołał uwolnić się zarówno od nadmiernej i godzącej w jego prawa zależności od innych jak i od własnego lęku, niepewności i agresji w kontaktach międzyludzkich. Asercja – assertion (ang.) jest to wyrażanie twierdzeń w sposób stanowczy albo domaganie się uznania własnych praw. „Assertiwe” w języku angielskim oznacza tendencję do wyrażania zdecydowanych sądów oraz wymagań, wykazywanie przekonania i zaufania we własne zdolności. W znaczeniu czasownikowym słowo „assert” posiada dwa znaczenia:

• upomnienie się o swoje prawa,
• deklarowanie, zaświadczanie o prawdzie, niepewności czy posiadanych uprawnieniach (M. Oleś, 1998).

Asertywność polega na zachowaniu wiary we własne siły i możliwości, pielęgnowaniu pozytywnego stosunku do siebie oraz innych, a także na wykorzystaniu takich wzorców zachowań wobec otoczenia, które są uczciwe i szczere. Rozwijanie asertywności oznacza rozbudzanie i wzmocnienie pozytywnego stosunku do własnej osoby oraz innych ludzi, a także preferowanie szerszych i otwartych zachowań wobec otoczenia. Asertywność nie polega na dążeniu do otrzymania tego, czego pragniemy, kosztem kolegów, przyjaciół czy podwładnych, ale raczej na pogodzeniu się z faktem, Że nie zawsze nasze pragnienia zostaną spełnione, ponieważ im bardziej stajemy się asertywni, tym bardziej asertywne jest nasze otoczenie, a to oznacza, że bardziej stanowczo domaga się ono uznania własnych potrzeb (A. Townend, 1991).

Zachowanie asertywne oznacza bezpośrednie, uczciwe i stanowcze wyrażenie wobec innej osoby swoich uczuć, postaw, opinii lub pragnień w sposób respektujący uczucia, postawy; opinie, prawa i pragnienia tej drugiej osoby. Zachowanie asertywne różni się, więc od zachowania agresywnego, oznacza bowiem korzystanie z osobistych praw bez naruszenia praw innych osób. Zachowanie asertywne różni się też od zachowania uległego, zakłada bowiem działanie zgodne z własnym interesem oraz stanowczą obroną siebie i swoich praw – bez nieuzasadnionego niepokoju. (M. Król – Fijewska; 1999, s.84). Zdaniem P. Mansfield „asertywność” oznacza wiarę w siebie, ale jednocześnie szacunek dla uczuć i potrzeb innych; oznacza szukanie nowych dróg dla wyrażania swojego „ja” odpowiednio do odkrytej w sobie mocy i zaakceptowanej niedoskonałości. Być asertywnym, to znaczy zachowywać się w sposób, który pozwala działać we własnym, najlepiej pojętym interesie, pozwala bronić własnych opinii bez przesadnej nerwowości, akceptować własne uczucia uczciwie i bez skrępowania, nawet jeśli różnią się one od uczuć i sądów innych ludzi. Przede wszystkim uczy jak domagać się respektowania własnych praw, nie odmawiając tych samych praw innym (P. Mansfield, 1994).
Asertywność można wyjaśniać, odwołując się do różnych kierunków i teorii psychologicznych, zwłaszcza w aspekcie rozwoju osobowości i różnych sposobów zachowania się. W zależności od podejścia podkreśla się bądź to rolę procesów uczenia się w kształtowaniu się zachowania asertywnego, czynników poznawczych w postaci przekonań na temat zachowania i przewidywanych konsekwencji zachowania asertywnego, bądź też akceptuje się prawa jednostki do bycia sobą i realizacji wartości akceptowanych przez podmiot (M.Oleś, 1998)

Lista praw asertywnych

Teoria asertywności opiera się na założeniu, że każdy człowiek posiada pewne podstawowe prawa, które otoczenie powinno respektować oraz, że umiejętność bycia asertywnym można w sobie rozwinąć. Podkreśla się w niej znaczenie tych podstawowych uprawnień oraz rozmiar odpowiedzialności z nich wynikających. A oto Lista praw asertywnych:

• mam prawo wyrażać swoje myśli i opinie, nawet jeśli różnią się one od poglądów innych ludzi;
• mam prawo wyrażać swoje uczucia i być za nie odpowiedzialnym;
• mam prawo mówić ludziom „ tak”;
• mam prawo zmieniać zdanie bez konieczności usprawiedliwiania się;
• mam prawo do błędów i do tego, by poczuwać się do odpowiedzialności za nie;
• mam prawo powiedzieć „ nie wiem”;
• mam prawo powiedzieć „ nie rozumiem”;
• mam prawo prosić o to czego chcę;
• mam prawo powiedzieć „nie” bez poczucia winy;
• mam prawo do szacunku innych ludzi oraz do tego, by mnie wysłuchano i traktowano poważnie;
• mam prawo do niezależności;
• mam prawo odnieść sukces;
  mam prawo zdecydować się na brak asertywności.

Teoria asertywności tradycyjnie rozróżnia trzy rodzaje zachowań w określonej sytuacji. Tworzą one rodzaj kontinuum, począwszy od zachowania nieasertywnego, poprzez asertywne do agresywnego. Te typy zachowań są bezpośrednio związane z faktem, czy dana osoba szanuje swoje oraz cudze podstawowe prawa, oraz czy pozwala innym je łamać lub sama je łamie (A. Townend, 1991).

Teoretyczne koncepcje asertywności

Asertywność można wyjaśniać, odwołując się do różnych kierunków i teorii psychologicznych, szczególnie w aspekcie rozwoju osobowości i różnych sposobów zachowania się. W zależności od podejścia podkreśla się bądź to rolę procesów uczenia się w kształtowaniu zachowania asertywnego, czynników poznawczych w postaci przekonań na temat zachowania i przewidywanych konsekwencji zachowania asertywnego, bądź też akceptuje się prawa jednostki do bycia sobą i realizacji wartości akceptowanych przez podmiot. (M. Oleś, 1998).

Integrując rozmaite podejścia wyjaśniające asertywność, Dodge (1985) pisze, że na ukształtowanie się u dziecka asertywności, podobnie jak i innych kompetencji w zakresie kontaktu społecznego, mają wpływ nieuświadamiane doświadczenia z wczesnego dzieciństwa (np. kwestia zaufania do ludzi), zadania jakie stają przez nim na danym etapie rozwoju, zdolność do przetwarzania informacji społecznych, wyczuwane wzorce zachowań oraz ocena przez innych. Z pewnością znaczny jest wpływ kultury, określonego środowiska społecznego czy bezpośrednich relacji z osobami znaczącymi. Stąd, by móc zrozumieć trudności człowieka w zakresie kontaktów społecznych, trzeba dokonać wszechstronnej ich oceny.

Na tym tle pojawia się kwestia wyjaśniania braku asertywności u dzieci i dorosłych. Dlaczego nie wszyscy ludzie zachowują się w sposób asertywny? Istnieją na ten temat dwie konkurencyjne hipotezy.

Pierwszą z nich jest hipoteza zahamowania lękowego. Wolpe i Lazarus (1966) twierdzą, że ludzie na ogół wiedzą jak postępować w określonych sytuacjach, ale wysoki poziom niepokoju czyni takie postępowanie niemożliwym oraz wpływa hamująco na ekspresję emocji. Jako asertywność Wolpe (1969) określa zewnętrzną ekspresję praktycznie wszystkich uczuć innych niż lęk. Lęk jest przyczyną braku asertywności. Dlatego trening asertywności jest szczególnie potrzebny osobom biernym, zalęknionym zahamowanym emocjonalnie, którym brakuje spontaniczności.

Becker i Heimberg (1998) poszerzają hipotezę zahamowania lękowego, sugerując że zachowania nieasertywne biorą się z wielu powodów: są skutkiem lęku, negatywnej oceny siebie, niewystarczającej wiedzy o zasadach społecznego postępowania, przewidywania negatywnych skutków i innych czynników.
Czynniki te mogą wpływać hamująco na społecznie kompetentne zachowanie u osoby, która ma odpowiednie umiejętności, mogą też oddziaływać na ukształtowanie się deficytu umiejętności albo współuczestniczyć wraz z takim deficytem w zachowaniu przejawianym przez osobę.

Drugą z hipotez jest hipoteza deficytu umiejętności. Brak zachowania asertywnego nie zawsze jest następstwem lęku, ale często wynika z braku odpowiednich umiejętności społecznych. Osoby, które nie wykazują umiejętności społecznych w zachowaniu, nie potrafią się tak zachowywać, ponieważ brakuje im odpowiednich umiejętności, jakich można się nauczyć, np. w ramach treningu. Nie zachowują się więc asertywnie, ponieważ nie mają umiejętności takiego zachowania w swym zespole zachowań.

Deficyt tych umiejętności wynika z niewłaściwych interakcji i doświadczeń, a zwłaszcza z karania dziecka przez jego otoczenie społeczne. Natomiast niepokój pojawiający się w sytuacjach społecznych jest skutkiem braku umiejętności zachowania, jego. Można sądzić, że obydwie hipotezy są do pewnego stopnia słuszne (M. Oleś, 1998).

Regulacyjna rola asertywności

Znaczenie odpowiednich stosunków międzyludzkich należy do najbardziej podstawowych zagadnień związanych z funkcjonowaniem człowieka. Zdolność osoby do skutecznego zachowania w różnorodnych sytuacjach społecznych należy do najważniejszych czynników determinujących jej samopoczucie i zdrowie psychiczne (Becker, Heimberg, 1988).

Asertywność stanowi centralną umiejętność wśród tak zwanych umiejętności społecznych. Brak tej umiejętności sprawia, że człowiek może tracić wiele szans, tolerować przykre dla siebie wydarzenia i sytuacje. Każdy człowiek może w sobie wyrabiać większe umiejętności społeczne. Problem umiejętności społecznych, w tym asertywności lub jej braku, towarzyszy człowiekowi na różnych etapach jego życia. Pozostawienie osób przeżywających takie problemy bez pomocy prowadzi najczęściej do nasilenia trudności, z możliwością wystąpienia zaburzeń emocjonalnych lub zaburzeń zachowania czy – u ludzi dorosłych-różnych form zachowań patologicznych.

Asertywne prawa człowieka

Prawa człowieka wg Herberta Fensterheima, jednego z twórców treningu asertywności:

• Masz prawo do wyrażania siebie, swoich opinii, potrzeb, uczuć – tak długo, dopóki nie ranisz innych
• Masz prawo do wyrażania siebie, nawet jeśli rani to kogoś innego – dopóki Twoje intencje nie są agresywne
• Masz prawo do dysponowania swoim ciałem, czasem i własnością, jeśli to, co robisz jest dobre dla innych
• Masz prawo do przedstawiania innym swoich próśb – dopóki uznajesz, że oni mają prawo odmówić
• Są sytuacje, w których kwestia praw poszczególnych osób nie jest jasna. Zawsze jednak masz prawo do przedyskutowania tej sytuacji z drugą osobą
• Masz prawo do korzystania ze swoich praw.

Prawa człowieka wiążące się z asertywnością wg Shan Rees & Roderick S. Graham:

• Prawo do robienia wszystkiego, co nie narusza praw innych ludzi
• Prawo do zachowania się w sposób asertywny lub nieasertywny
• Prawo do dokonywania wyborów
• Prawo do zmiany
• Prawo do dysponowania swoim ciałem, czasem i własnością
• Prawo do wyrażania opinii i przekonań
• Prawo do myślenia dobrze o sobie
• Prawo do wyrażania życzeń
• Prawo do ekspresji swojej seksualności
• Prawo do posiadania potrzeb i pragnień
• Prawo do marzeń
• Prawo do informacji
• Prawo do dóbr i usług, za które się zapłaciło
• Prawo do niezależności i nieingerencji ze strony innych
• Prawo do odmowy i sprzeciwu
• Prawo do poszanowania ze strony innych

Czym jest uległość?

Polega ona na naruszaniu swoich praw poprzez nieumiejętność wyrażania własnych uczuć, myśli, własnych poglądów i w konsekwencji na pozwalaniu, aby inni te prawa też naruszali. Postępujący nieasertywnie sam ponosi odpowiedzialność za to, że inni naruszają jego prawa i ignorują jego punkt widzenia.

Czym charakteryzują się osoby uległe?

• Chcą podobać się innym, dlatego unikają konfliktu
• Często powstrzymują się przed okazywaniem uczuć
• Pozwalają innym decydować za siebie przez co czują się zranione i zalęknione
• Rzadko osiągają pożądany cel, a potem czują się winne i odczuwają dyskomfort psychiczny
• Mają tendencje do usprawiedliwiania innych, a oskarżania siebie
• Ponieważ nie wierzą we własne możliwości, nie szukają nowych dróg i rozwiązań, aby nie być ukaranym
• Sądzą, że inni zawsze mają rację, a sami się mylą

Jakie jest ryzyko bycia uległym?

• Ludzie ulegli tracą dużo energii na zaspokajanie potrzeb innych
• Czasami zupełnie się wypalają, gdyż nie potrafią odmawiać a niekiedy swoją postawą nawet zachęcają innych do dominacji
• Obniża się ich samoocena i poczucie własnej wartości

Konsekwencje bycia uległym

• Złość, a nawet wybuch agresji spowodowany kumulacją uczuć
• Frustracja
• Ucieczka w alkohol, narkotyki
• Depresja, której towarzyszyć mogą myśli samobójcze a nawet targnięcie się na własne życie

Jak radzić sobie z uległością?

• Jeżeli czujemy się dotknięci czyimś zachowaniem zareagujmy nie bójmy się sprzeczki
• Należy unikać zdań zaczynających się od „ja” czy „dlatego, że”, ponieważ brzmi to jak usprawiedliwienie czy przeprosiny
• Nie powinniśmy w żadnym razie prosić, by atakujący dokładniej objaśnił, co nam zarzuca, nie pytać „naprawdę myślisz, że ja…”

Kilka sposobów konstruktywnego reagowania na krytykę

Jeśli pamiętamy, że krytyczna uwaga jest tylko częścią konwersacji i własną opinią rozmówcy, możemy zareagować znacznie spokojniej i w sposób otwierający drogę do dyskusji.

1. Kiedy krytyka nie jest wypowiedziana wprost, sprowadź ją do postaci jawnej. Przykład: kupiłeś samochód. Twój rówieśnik stwierdza – “fajny. też sobie taki kupię, jak przejdę na emeryturę”. Spokojnie możesz zapytać wprost: “a co z nimi nie tak twoim zdaniem?” – często tuż po tym nastąpi po prostu zmiana tematu.
2. Kiedy krytyka jest agresywna i obraźliwa, reaguj na formę i treść oddzielnie. Przede wszystkim spokojnym, stanowczym tonem przyhamuj rozmówcę – np. “przestań na mnie krzyczeć”. Później dopiero odnieś się do treści.
3. Kiedy krytyka dotyczy twojej osoby zamiast konkretnego faktu, oddziel te dwie sprawy. Przykład: pomyliłaś się w obliczeniach, koleżanka z pracy stwierdza “rany, jak można być tak głupim żeby się w tym machnąć”. Uznaj krytykę faktu, zaznaczając jednak, że nawet banalny błąd nie uprawnia do wydawania opinii o inteligencji.
4. Jeśli nie zgadzasz się z bezpośrednio wyrażoną krytyką, po prostu to powiedz. Przykład: koleżanka stwierdza “jak mogłaś kupić taką brzydką bluzkę?”. To jest jej opinia. Spokojnie można odpowiedzieć “mi się ona podoba” i nie wdawać się w dalsze dyskusje.